پرتو درمانی یا رادیوتراپی یکی از روش‌های درمان سرطان است که در آن از تشعشات قوی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. در طول این روش درمانی، پرتوهایی با انرژی بالا از دستگاهی خارج از بدن بیمار به‌شکلی تابانده می‌شوند که دقیقاً قسمت مورد نظر از بدن را تحت تأثیر قرار دهند. در درمان سرطان با پرتودرمانی هم سلول‌های سرطانی و هم سلول‌های سالم آسیب می‌بینند و تلاش پزشکان این است که تا حد امکان از آسیب‌دیدن سلول‌های سالم در هنگام رادیوتراپی جلوگیری کنند. در این نوشتار به‌طور کامل در مورد پرتو درمانی و هر‌آن‌چه که به آن مرتبط است صحبت خواهیم کرد.
پرتو درمانی چیست؟
پرتودرمانی یا رادیوتراپی روشی درمانی ست که با استفاده از آن می‌توان با اشعه‌هایی با انرژی بالا سلول‌های سرطانی را از بین برد. اغلب اشعه‌ی ایکس (X-rays) برای پرتو درمانی به‌کار گرفته می‌شود اما از دیگر انواع انرژی نیز می‌توان در این روش درمانی بهره برد. یکی از موارد بسیار مهمی که در پرتودرمانی مورد توجه قرار می‌گیرد این است که باید هنگام تابش تا حد امکان سلول‌های سالم را تحت تأثیر اشعه‌ها قرار نداده و آن‌ها را تخریب نکرد.
بیش از نیمی از افرادی که به نوعی از سرطان مبتلا می‌شوند، پرتو درمانی را به عنوان بخشی از روند درمان بیماری خود تجربه می‌کنند چرا که پزشکان این روش درمانی را برای درمان تقریباً تمامی انواع سرطان به‌کار می‌گیرند. پرتودرمانی علاوه بر درمان سرطان برای درمان برخی از تومورهای غیرسرطانی نیز کاربرد دارد.
گفتنی است که تفاوت پرتودرمانی با شیمی‌درمانی بسیار زیاد است و نباید در فرهنگ عامه این دو را شبیه به هم بینگارند. پرتودرمانی، همان‌طور که دیدیم، به‌معنای استفاده از اشعه‌هاست و این در حالی است که شیمی‌درمانی عمدتاً روی مصرف داروها تمرکز دارد. اما نکته‌ای که در ارتباط با این دو وجود دارد این است که در مراحل متوسط سرطان عموماً از ترکیب هر دو روش برای درمان سرطان استفاده می‌شود.
کاربردهای پرتو درمانی
پرتودرمانی به دلایل و در شرایط مختلفی شامل موارد زیر توسط پزشکان تجویز می‌شود:
- به عنوان تنها روش درمان سرطان
- پیش از جراحی جهت کوچک کردن تومورهای سرطانی (نئوادجوانت تراپی)
- پس از جراحی برای توقف رشد سلول‌های سرطانی باقیمانده (ادجوانت تراپی)
- همراه با دیگر روش‌های درمانی مانند شیمی‌درمانی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی
- در سرطان‌های پیشرفته برای کاهش عوارض ایجادشده ناشی از سرطان
خطرات پرتو درمانی
همان‌طور که اشاره شد پرتودرمانی ممکن است دارای برخی عوارض جانبی باشد. برخی از افراد هیچ‌گونه عارضه‌ی جانبی‌ای را پس از پرتودرمانی تجربه نمی‌کنند، اما برعکس در برخی از دیگر بیماران شمار متعدد عوارض جانبی مشاهده می‌شود. عوارض جانبی پس از پرتودرمانی به‌طور کلی به دو دسته‌ی عوارض جانبی کوتاه‌مدت و عوارض جانبی بلندمدت تقسیم می‌شوند. بسیاری از عوارض جانبی پرتودرمانی قابل کنترل هستند و معمولاً پس از گذشت زمان نسبتاً کوتاهی پس از پایان پرتودرمانی برطرف می‌شوند.
گفتیم که پرتودرمانی در نواحی مختلف بدن اثرات جانبی متفاوتی برجای می‌گذارد. نمونه‌های زیر نشان‌دهنده‌ی اثرات جانبی پرتودرمانی بر قسمت‌های مختلف بدن هستند:
- ناحیه‌ی سر و گردن: خشکی دهان، دشواری در بلع غذاها، گلودرد، زخم‌های دهانی، تهوع، پوسیدگی دندان‌ها، غلیظ‌شدن بزاق، تغییر مزه‌ی غذاها در دهان
- قفسه‌ی سینه: دشواری در بلع غذاها، سرفه، تنگی نفس
- شکم: تهوع، استفراغ، اسهال
- ناحیه‌ی لگن: اسهال، تحریک مثانه، تکرر ادرار، اختلال عملکرد جنسی
گذشته از این موارد ریزش مو در محل تابش اشعه‌ها (بعضاً به‌طور دائمی)، سوزش پوست در ناحیه‌ای که تحت تأثیر تشعشات قرارگرفته، خستگی و … از جمله عوارض جانبی‌ای هستند که ممکن است پس از پرتودرمانی در هر ناحیه‌ای از بدن مشاهده شوند.
برخی از عوارض جانبی پرتودرمانی ممکن است مدتی بعد از درمان با این روش بروز پیدا کنند. به‌عنوان نمونه در موارد نادر احتمال ایجاد سرطانی جدید در ناحیه‌ای از بدن که اشعه‌ها به آن تابانده شده‌اند وجود دارد. بروز سرطان در ناحیه‌ای از بدن که تحت تأثیر رادیوتراپی بوده معمولاً از عوارض جانبی بلندمدت این روش درمانی ست. عوارض جانبی دیگر مانند مشکلات قلبی و ریوی نیز ممکن است به‌شکل بلندمدت و حتی گاه دائمی باشند.
آن‌چه در طول جلسات پرتو درمانی رخ می‌دهد
هر جلسه‌ی پرتودرمانی حدود ۱۰ تا ۳۰ دقیقه به‌طول می‌انجامد و معمولاً برای هر بیمار در طول درمان بیماری، در هفته ۵ جلسه پرتودرمانی تجویز می‌شود. در بسیاری از موارد جلسات انجام پرتودرمانی به‌گونه‌ای تنظیم می‌شوند که در فاصله‌ی بین دو جلسه سلول‌های سالم بتوانند خود را بازسازی کنند.
چنان‌که اشاره کردیم در پرتو درمانی از دستگاهی استفاده می‌شود تا پرتوها را دقیقاً به نقطه‌ای از بدن هدایت کند که بایستی تحت درمان قرار گیرد. این دستگاه شتاب‌دهنده‌ی ذره‌ای خطی نامیده می‌شود. پیش از شروع پرتودرمانی بیمار روی تختی دراز می‌کشد تا پزشک بتواند شتاب‌دهنده‌ی ذره‌ای خطی را در تمامی نواحی اطراف او، با زاویه‌های مختلف، حرکت دهد و آن را با توجه به موقعیت بیمار تنظیم کند. در بیشتر مواقع پیش از آغاز اولین جلسه‌ی پرتودرمانی برای تنظیم حالت بدن بیمار، پزشک با او نوعی پرتودرمانی شبیه‌سازی‌شده را صحنه‌سازی می‌کند تا او و بیمار بتوانند با هم بهترین وضعیت قرارگرفتن بدن را حین پرتودرمانی تعیین کنند. در طول پرتودرمانی فرد به‌حالتی که پیش‌تر تعیین شده روی تخت دراز می‌کشد. گاه ممکن است از تجهیزاتی برای ثابت نگاه‌داشتن بدن بیمار حین پرتودرمانی بهره گرفته شود.
پس از شروع پرتودرمانی دستگاه شتاب‌دهنده‌ی ذره‌ای خطی، که صدایی شبیه صدای وزوز دارد، در اطراف بدن بیمار شروع به حرکت می‌کند تا از نقاط مختلف، پرتوها را به نقطه‌ی هدف بتاباند.
جلسه‌ی پرتودرمانی آن‌قدر برای بیمار بی‌دردسر و زمان آن آن‌قدر کوتاه هست که او بتواند آسوده و بدون هیچ دردی روی تخت دراز بکشد. تنها در مورد درمان برخی از سرطان‌ها مانند سرطان پستان یا سرطان ریه ممکن است از بیمار درخواست شود تا در زمان‌های کوتاهی حین پرتودرمانی نفس خود را در سینه حبس کند.
در طول انجام رادیوتراپی تیم پزشکی در اتاقی نزدیک به اتاق درمان بیمار مستقر می‌شوند و امکان برقراری ارتباط صوتی و تصویری بین آنان و بیمار وجود دارد و بدین ترتیب بیمار می‌تواند درصورت نیاز، مثلاً هنگام احساس درد یا ناراحتی، با پزشکان معالج خود صحبت کند.
سخن آخر در مورد رادیوتراپی
معمولاً در طول دوره‌ی درمان با پرتودرمانی پزشک اسکن‌های متعددی را تجویز می‌کند تا از چگونگی تغییرات سرطان و نحوه‌ی واکنش سلول‌های سرطانی به پرتودرمانی آگاه شود. در برخی موارد پرتودرمانی در همان جلسات اول تأثیر بسیاری بر درمان بیماری می‌گذارد، اما در برخی موارد دیگر ممکن است این تأثیر هفته‌ها یا ماه‌ها بعد خود را نشان دهد و در مورد برخی بیماران این روش درمانی به‌کلی پاسخ‌گو نخواهد بود و نیاز به استفاده از دیگر روش‌ها برای درمان بیماری او وجود دارد. آن‌چه در این بین حائز اهمیت است انتخاب تیم پزشکی‌ای است که بیمار بتواند با اعتماد به آن و بدون نگرانی به تقویت روحیه‌ی خود بپردازد تا بدین طریق نقش مؤثری در درمان هرچه سریع‌تر بیماری خود داشته باشد.
منابع: webmd | mayoclinic
